Stiktos – báu vật dòng Srepok

Stiktos – báu vật dòng Srepok

Betta stiktos (Ảnh Blackwater Aquatics)

Giới thiệu
Betta stiktos là loài đặc hữu ở Cambodia được Dr. Tan và đồng sự mô tả vào 2005 (1). Tài liệu với các thông số đo đạc chuyên môn, không dành cho người chơi nghiệp dư ngoài địa bàn phân bố hạn hẹp ở tỉnh Steung Treng. Một nghiên cứu về sự đa dạng của Betta smaragdina vào 2014 cho thấy Stiktos có quan hệ gần gũi với Betta smaragdina hơn là các quần thể tương tự (cf. smaragdina) ở vùng viễn đông bắc (tỉnh Bueng Kang), bắc Lào và nửa kia của đồng bằng Sakon Nakhon (có lẽ về phía Vientiane) (2)(3). Nghiên cứu mới nhất vào 2021 xác định Betta stiktos và Guitar là những biến thể của Betta smaragdina (4). Nhìn chung, có thể coi Betta stiktos là loài hoặc biến thể thuộc gia đình Smaragdina và xa hơn là nhóm Splendens.

Địa bàn phân bố của Stiktos ở vùng đất thấp, trong các nhánh thuộc hạ lưu Tonle Srepok, tỉnh Steung Treng, Cambodia. Loài từng khá phổ biến trên thị trường cá cảnh Thái nhưng dần biến mất do sai sót nhận dạng khiến nhiều người lai tạp với Betta smaragdina. Cá lai hay giả Stiktos vẫn trôi nổi trên thị trường cho đến tận ngày nay khiến nguồn gien thuần chủng ngày càng khó kiếm cho đến vài năm trước (2017), khi Suparat Temkarnchanachot thu thập được cá giống từ Cambodia (5).

Vào 2012, Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN) liệt Stiktos vào sách đỏ ở cấp độ “thiếu thông tin” (Data Deficient). Cấp độ này cho thấy loài có thể bị đe dọa bởi sự xuống cấp hoặc mất môi trường sinh sống, nhưng mức độ ảnh hưởng là chưa biết. Biện pháp bảo tồn được đề nghị là nghiên cứu và thu thập thêm thông tin (6). Chúng tôi không tìm thấy bất cứ thông tin nào về hành động bảo vệ của chính quyền địa phương. Như vậy, nguyên nhân khiến loài này hiếm và đắt trên thị trường không phải ở sự cấm đoán mà vì phân bố hạn hẹp khiến việc đánh bắt khó khăn và chi phí cao.

Một nguyên nhân nữa là sự thiếu quan tâm của người dân địa phương về loài cá này trong một thời gian dài. Tình hình đã được cải thiện vài năm gần đây với sự ra đời của Cambodian Wild Betta Conservations (7). Đội bảo tồn đã thu thập và khảo sát đặc điểm của Stiktos tại nhiều địa điểm khác nhau trong tỉnh Steung Treng như O’leang Krous, Chrob, B82, và OuPongmoin. Rất nhiều thông tin thú vị về loài này được hé lộ với thế giới bên ngoài. Nghiên cứu về đặc điểm hình thái Stiktos của chúng tôi chủ yếu dựa vào những hình ảnh ở đây.

Cá Stiktos ở Việt Nam hầu hết được nhập từ Thái, tình trạng cũng tương tự, giá cả tùy nguồn nhưng dường như chưa ai mua từ Suparat. Nghe nói còn có nguồn xách tay do nhờ người quen bên Cam bắt dùm (8).

Phân bố của Betta stiktos và các loài khác ở Cambodia (Hình Cambodia Wild Betta Conservation).

Đặc điểm
Vì không có một đặc điểm đơn lẻ nào nổi bật và riêng biệt, Stiktos được phân biệt với các loài khác, nhất là Smaragdina nhờ một tập hợp các đặc điểm sau:

*Phân bố: Betta stiktos là loài đặc hữu, chỉ được phát hiện ở tỉnh Steung Treng, lưu vực Tonle Srepok. Những quần thể tương tự Stiktos cũng được phát hiện ở Trapeang Reussei và Sandan tỉnh Kompong Thom (6). Theo quan sát của chúng tôi, chúng có ít hoặc hoàn toàn không có đốm đen ở đuôi để được gọi là Stiktos đúng điệu. Thượng nguồn Tonle Srepok bắt nguồn từ Tây Nguyên, Việt Nam (tức sông Srepok). Trong quá khứ, chúng tôi từng có ý định khảo sát nhưng khả năng tồn tại loài Betta nào ở đó là rất nhỏ do đặc điểm khí hậu vùng cao.

*Dáng: về tổng thể, Stiktos có bản lóc đặc trưng của cá hoang với gốc đuôi to, như thể cá chạch. Vây kỳ vừa phải, cân đối, trong khi Smaragdina trên thị trường thường có vây kỳ phụng vĩ vốn là kết quả của quá trình lai tạp và tuyển chọn lâu dài. Stiktos thuần chủng vẫn là của hiếm và được chuộng trên thị trường nên việc giữ thuần và công khai địa điểm thu thập có lợi hơn là lai tạp (trừ khi bắt buộc vì thiếu con giống và như vậy sẽ mất giá).

*Màu ánh kim: từ xanh ngọc (turquoise) qua lục (green) đến vàng chanh (lime). Vây lưng thường ánh lime hay gold, đặc biệt là những cá thể O’leang Krous. Tương tự như Smaragdina, một số cá thể có nửa đuôi trên và vây lưng ngả gold hay lime, nửa đuôi dưới và vây hậu môn ngả turquoise.

*Màu nền: nâu sẫm đến đen, trong khi Smaragdina có nhiều sắc đỏ ở thân và đuôi. Xét về mặt phân bố, màu nền phát lộ ở đầu, xung quanh đốm vảy, và nhất là các tia vây.

*Đốm vảy: là phần ánh kim trên mặt vảy, được bao quanh bởi màu nền ở viền vảy; giống như Smaragdina, đốm vảy Stiktos hơi thuôn về mép vảy so với đốm tròn ở Mahachai và Imbellis.

*Vảy cằm: ở trước nắp mang và bên dưới (về phía họng), một số có màu nâu ánh vàng nhạt, khác với màu vảy trên nắp mang; trong khi ở Smaragdina, những vảy này có màu xanh như da rắn như ở nắp mang. Ngoài ra còn có ý kiến cho rằng vảy mặt Stiktos lan đến tận khóe mắt, nhưng các quan sát của chúng tôi cho thấy đây không phải là một đặc điểm bền vững. Vảy mặt một số cá thể Smaragdina vẫn lan đến tận khóe mắt!

*Kỳ: bản sẫm nâu đến đen, tia và chóp trắng hay xanh; trong khi smaragdina có tia đen chóp trắng.

*Vây lưng: gồm các vạch ánh kim và nền xen kẽ. Các vạch này ở Stiktos vừa phải như những loài khác, trong khi ở Smaragdina, số lượng nhiều và dày đặc hơn.

*Nan quạt: răng cưa hình thành từ nền đen dọc theo tia đuôi và các đốm, vệt lan về phía viền đuôi. Theo quan sát của chúng tôi, đốm và vệt ở Stiktos chỉ nằm tại mép nan quạt mà hầu như không xuất hiện ở giữa như một số cá thể Smaragdina (9).

*Hành vi: Stiktos kè rất đằm trong khi Smaragdina nổi tiếng linh động, bắng nhắng, thường ưỡn ẹo trong thế ngỏng đầu, chúc đuôi mà dân chơi gọi là “đứng nước”. Các sư phụ chụp hình không hề chuộng hành vi “đứng nước” này.

Stiktos góp phần vào Alien, dòng hoang dã lai tạp mà có người còn gọi là Stiktos Hybrid!

Betta stiktos (Ảnh: Quangxuan Bùi & Minh Trí Kiệt)

nguồn Diendancacanh